Wax ka baro Dhiganaha “Wax-barashada Qurbaha Iyo Hagaha Ardayga “
By Adan Omar Hirsi - February 21, 2018
Burburkii
dawladdi dhexe kadib waxaa meesha ka baxay waxyaabo badan oo ugu horreeyo
amniga, waayitaanka amnigana waxaa lagu waaya asaaskii nolosha ee ay lahaan
lahayd bulsho, sida goobihii wax-barasho, caafimad, ganacsi, beerihii iyo
dhamman khayraadkeenni dabiiciga ahaa ee aan maanta indhaha ka fiirsanyno
isagoo layacan, dad shisheeyana ku faaidaan.
Maadaama
ay daraasadeennu diiradda saaraysay dhanka waxa-brashada ayaa waxaan luminnay
fursadda dib u noolaynta gobihii wax-barasho ee tayasnaa oo sabab u noqon
karta, burburka baahsan ee soo gaaray dalka si guud gaar ahaan hay’adihii wax-barashada
sida Wasaaraddii wax-barashada iyo tacliinta Sare, maqnaanshaha kaalintii
xukuumadda ee ku aaddanaa kormeerka hay’adaha wax-barashada, macallimiinta
taba-baran ee aad u yar, kala duwanaanshaha dhinaca manaahijta dugsiyada
shaqeeya iyo waddaniyadda iyo aqoonta bii’ada uu ardaygu ku dhex nool yahay oo saamaynteeda
leh.
Haddabo
sababahaan iyo kuw kale oo badan waxay sababeen in ardayda Soomaaliyeed u hayaamaan dalalka
shisheeya si ay uga soo korar sadaan aqoon, ama qaarkoodna ay ubaxaan qaab
tahriib.
Qaanuunka
Taxakumka (Arbitration Law) waxa uu yiraahdaa “marka aad ka
fekerayso suuragalnimada xalinta dhibaatooyinka mustaqbalka waxaa hortaada
imaanayo arimo badan”
Waxaan
ooga jeedaa marka aan qorayay buuggaan hadafkayga kuma koobneen in aan ka
sheekeeyo wax-barashada qurbaha saameenteeda ama xumaanteeda, ee hadaf kaygu
waa ka weynaa oo markaan ka fekeray suura-galnimada xallinta dhibaatada guud ee
haysata bulshada Soomaaliyeed oo ay oogu yar tahay in aan maarayn la’anahay
tayayntii wax-barasahada oo maalin walbo ku bixinayno kharashaad aan ku dhisan
karno jaamacado tayaysan oo u dhamaystiranyihiin dhammaan agabkoodii wax-barasho sida aan ku
caddeeyay cutubka saddexaad qaybtiisa labaad, ayaan waxaan go’aansaday in aan
ku baraarujiya in ardaydeennu wax ka abarto qurbaha ay sii korortay, sida ay u
korortay aqoonta iyo waciga guud ee bulshada Soomaaliyeed, waxaase wali tabayay
ama aan isha ku hayay dadkii ka shaqayn lahaa dib usoo celinta tayada wax-barasho,
ugana badbaadin lahaa da’yarta Soomaaliyeed ee qaarna kharashaad badan looga
qaaato qaab wax-barasho, qaar kalana uu waddada u fadhiya maal aruursade usoo
shaqa tagay maalkii umadda Soomaaliyeed.
Si
guud buuggan wuxuu isugu jiraa labo hab oo ka mid ah hababka caalamiga ah ee
wax lagu baaro marka daraasayn ama cilmi baaris la sameenayo, labadaas hab waxa
ay kala yihiin.
1-
Qaab Taariikheed) Historical Approach)
oo aan uga sheekeeyay taariikhda wax-barashada Soomaaliya iyo heerarkeedii,
dalalka ay ardayda Soomaaliyeed wax ka bartaan oo kooban.
(2) Qaab tilmaameed
(Descriptive Method) oo aan ku caddeeyay hababka iyo talloobooyinka muhimka ah ee
ardayga Soomaaliyeed looga baahan yahay in uu sameeyo xilliga wax-barasahada,
iyo xisaabinta qayb kamid ah kharashaadka ku baxo ardayda Soomaaliyeed ee
qurbaha wax ku barato.
Dhanka
kale daraasaddu ma tibaaxayso isbar-bar dhigga wax-barashada gudaha iyo dibadda
ee waxay ku koobantahay wax-barasahada dibadda iyo sida ay ardayda Soomaaliyeed
wax uga bartaan.
Haddabo
buuggaan waxa aan ugu tala galay in uu u
noqdo hage ama jiheeya ardayda
Soomaaliyeed ee wax ka barata dalka iyo dibadda, waana sababta aan ciwaanka ugu
daray “Hagaha Ardayga”, waayo buuggaan mar waa hage ama hanuuniye aan
hadlayn, oo waxa uu kuu suureenayaa laga billaabo safarkaada wax-barasho ilaa
maalinta aad xidhan doonto koofiyadda farxadda, marna waa bare aan hadlayn oo
wuxuu ku barayaa taariikhda waddamada caalamka aad wax ka baran lahayd iyo
nolosha qurbaha waxa ay tahay, marna waa xasuusiye oo wuxuu ku xasuusinayaa in
aad tahay ubixii dalka, rajadii umadda iyo hoggaamiyihii berrito oo ay ka
dhigant ahay “ Nin lagu seexdoow ha seexan”, marna waa ifiye oo wuxuu ifinayaa
in aan ka maarmi karno dalal shisheeye haddii aan mideenno fekerkeenna iyo
mabaadi’deennaa, kadibna u baddelno ficil muuqda oo ay bulshadu u riyaaqdo.
Ugu
dambayn waxaan u qaybiyay buuggaan afar Cutub oo mid kasta lee yahay qaybo
gooni ah, tusaale ahaan:
Cutubka koowaad waxaan uga hadlay: wax-barashada, heerarkeeda, iyo
muhiimadda ay leedahay, waxa aan ku soo bandhigay cutubkaan,
nidaamka
wax-barasho ee dawladdii Soomaaliya, taariikhda wax-barashada Soomaaliya oo
kooban, iyo ujeedka macnaha ereyga wax-barasho.
Cutubka labaad waxaan uga hadalay: qurbaha iyo fahamka Islaamka, ujeedka
ereyga qurbaha, tilmaamaha ay diinteennu ku tilmaantay dadka qurubada ah iyo
noocyada qurbaha.
Curubka saddexad oo ka billaabanaya meesha ay daraasaddu diiradda saaraysay waxa aan si
faah-faahsan uga warramay: wax-barashada qurbaha iyo ardayga Soomaaliyeed,
sababaha uu ardayga Soomaaliyeed u doorto wax-barashada qurbaha, socdaal-ka
safarka ardayga oo aan u qaybiyay saddex qaybood oo kala ah u diyaar garowga
aadyga safarka wax-barasho, ka duulista dalka iyo diyaaradda fahamkeeda,
imaashaha ardayga waddankii uu u maqsuuday iyo waxyaabaha laga rabo,
billaabidda ardayga noloshii wax-barasho iyo tilloobiyinka uu marayo, iyo gabdhaha
iyo wax-barashada dibadda
(Being a Woman in Abroad).
Cutubka afaraad waxa aan si
bayaansan u tibaaxay: waddamada ugu badan ay ardayda Soomaaliyeed wax ka
bartaan, waddamadaas oo aan u kala qaybiyay qaaradda Aasiya, afrika iyo
waddamada Yurub iyo Ameerika, aniga oo mid walbo ka bixiyay taariikh kooban sida,
xuduudahooda juqraafi, hidaha iyo dhaqankooda, wax-barashada dalka, sida uu ardayga Soomaaliyeed ku
yimaado dal-ka, nolol ahaan inta ardayga Soomaaliyeed ku baxdo, jaamacadaha ugu
caansan dalka iyo meelaha ay ku yaallaan, caqabadaha ay la kulmaan ardayda
Soomaaliyeed iyo sida ay ku waajihi karaan, ugu dambayn midowga guud ee ardayda
Soomaaliyeed leeyihiin dal walbo iyo faa’iidada uu leeyahay midowga iyo isku xirnaantooda.
Qaybta labaad ee cutubka waxa aan ku
sheegay fursaddihii aan luminnay, iyo in fursaddu isku kaa sheegin, waxaan
tusaale kooban u soo qaatay kharashaadka ku baxo shan waddan oo ka mid ah
waddamada ay ardayd soomaaliyeed wax ka bartaan, shantaas waddan waxa aan ku
qiyaasay ama an ka soo qabtay in ardaygii biil ahaa u qaato bishii $150, oo ah
meesha ugu yar, hadii aan xisaabiyay kadib markii aan helay tirada ardayda ku nool
dal walbo waxaa isoo baxaday lacag gaaraysa $41,600,000, waa markii la isku
daro bishii iyo sanadkii, waxaase sii dheer in aan ka tagay kharashaadka
jaamacadda, laakiin aan xisaabiyay biil kali ah, jawaabta aad bixin doonta ayaa
ah lacagtaan waxayba inoo dhisi kartaa jaamacado tayaysan oo u dhamaystiran yahay
qalabkeedii oo idil, maxaase u malaysaa haddii aan wada xisaabinno waddamada
kale iyo lacagaha jaamacadaha uga baxo ardayga Soomaaliyeed!.
Qaybta saddexaad ee cutubka u
dambayso waxay xambaarsantahay uguna warramay: weedha uu aradyga jecelyahay in
uu dhagihiisa ku maqlo int aan la oran, waa farxadda qalin baddelashada iyo soo
gaba-gabaynta safarkii dheera ee wax-barasho, waxaan ku caddeeyay farqiga u dhaxeeya
qalin jabin iyo qalin baddelasho, sidoo kale waxaan ku bayaamiyay
tillaabooyinka muhiimka ee ardayga laga rabo in uu qaado si uu mar labaad ugu
guulaysto nolosha mustaqbal-ka sida u uga soo guulaystay noloshii wax-barasho(Educational
life), waxan kale oon xasuusiyay ardayga in cilmigu dhammaad lahyn ee uu la
soconayo noloshiisa oo idil.
Qaybta afaraad waxaan uga warramay
sida ay ardayda Soomaaliyeed u sharfanyihiin iyo habdhaqankooda wanaagsan ay ku
mutaysteen ammaan iyo dhiira-gelin dadka kale.
Ugu dambayn waxaan ku soo gunaanaday
talooyin muhiim u ah dhammaan umadda Soomaaliyeed, oo aan ku xusay madaxda
qaranka, culimada Soomaaaliyeed, waalidiinta iyo ardayga oo ah rajadii iyo
mustaqbal-ka umadda hadduu wanaagsadana ay iftiin u tahay bulshada.
Xigasho: ”Buugga Wax-arashada Qurbaha iyo Hagaha
Ardayga”
Taariikda:
21/2/2018
